ΓΙΤΑΝΑ ΓΙΤΑΝΗ. Τα Γίτανα διετέλεσαν πολιτικό κέντρο και έδρα του Κοινού των Θεσπρωτών από την ίδρυσή τους, στο δεύτερο μισό του 4ου αι. π.Χ., έως την κατάληψή τους από τους Ρωμαίους το 167 π.Χ.

Η ύπαρξη πόλης με το όνομα Γίτανα μαρτυρείται από σφραγίσματα, επιγραφές και τη φιλολογική παράδοση, ενώ ο ακριβής τύπος του ονόματος (τα Γίτανα) επιβεβαιώνεται από μία χάλκινη αφιερωματική επιγραφή που προέρχεται από τις ανασκαφές στον λεγόμενο «Μικρό Ναό» του οικισμού.

Η πρόσβαση στον αρχαίο οικισμό

Ο οικισμός περιβάλλεται σε όλες τις πλευρές του από ισχυρό τείχος με πολυγωνική τειχοποιία, η περίμετρος του οποίου φτάνει τα 2.500 μ. Η οχύρωση ενισχύεται με ορθογώνιους πύργους στη βόρεια βατή πλευρά, ενώ στη δυτική και νότια, όπου υπάρχει η φυσική προστασία του ποταμού Καλαμά, ακολουθεί το φυσικό ανάγλυφο διαμορφώνοντας διαδοχικές προεξοχές όψεων (θλάσεις). Το τείχος φτάνει μέχρι την κορυφή του υψώματος της Βρυσέλλας, όπου καταλήγει σε ισχυρό πύργο με ημικυκλική πρόσοψη. Ένα προτείχισμα ενίσχυε την άμυνα του τείχους στα δυτικά και προστάτευε από βόρεια την περιοχή του θεάτρου. Η πρόσβαση στον αρχαίο οικισμό γινόταν από τρεις κύριες πύλες και τρεις μικρότερες πυλίδες, με την κεντρική είσοδο να διαμορφώνεται στα βορειοδυτικά.

Τα Γίτανα διέθεταν πολεοδομικό σύστημα

Το διατείχισμα, ένα εσωτερικό τείχος μεταγενέστερο της εξωτερικής οχύρωσης, διασχίζει από βορρά προς νότο τον οικισμό χωρίζοντάς τον σε δύο μεγάλους οικιστικούς τομείς. Τα Γίτανα διέθεταν πολεοδομικό σύστημα προσαρμοσμένο στο φυσικό επικλινές ανάγλυφο. Οι δρόμοι -συνήθως με χωμάτινο και, σπανιότερα, με λιθόστρωτο οδόστρωμα- είναι ευθύγραμμοι και διασταυρώνονται κάθετα μεταξύ τους διαμορφώνοντας επιμήκεις οικοδομικές νησίδες ορθογώνιας κάτοψης, ενώ επάλληλα άνδηρα εξομαλύνουν τις έντονες κλίσεις του εδάφους. Ανάλογα με το μήκος της, Σε κάθε οικοδομική νησίδα υπήρχαν δύο ή και περισσότερα κτίρια που χωρίζονταν από μικρού πλάτους διάδρομο (στενωπό). Μεγαλύτερου μεγέθους κτίρια, δημόσια ή ιδιωτικά, μπορεί να καταλαμβάνουν μία ολόκληρη οικοδομική νησίδα

Παραστάσεις νομισματικών τύπων της Ηπείρου

Με βάση τα στοιχεία που διαθέτουμε, ο εντός του διατειχίσματος τομέας στα δυτικά, συνολικής έκτασης 50 στρεμμάτων, φαίνεται ότι συγκεντρώνει μερικά από τα σημαντικότερα δημόσια κτίρια του οικισμού. Ενδεικτικά αναφέρουμε τον λεγόμενο «Μικρό Ναό», με πρόναο, σηκό και πλακοστρωμένο αύλειο χώρο, στον οποίο λατρευόταν άγνωστη σήμερα θεότητα, καθώς και το «Κτίριο Α», που ταυτίζεται με το Πρυτανείο-Αρχείο (Μητρώο) της πόλης. Στο Πρυτανείο, που διαμορφώνεται γύρω από μία κεντρική αυλή, υπήρχαν, μεταξύ άλλων, χώροι συμποσίων με ψηφιδωτά δάπεδα, εργαστηριακοί χώροι και αποθήκες, ενώ από το δωμάτιο του Αρχείου προέρχονται τα περισσότερα από τα 3.000 πήλινα σφραγίσματα που βρέθηκαν στο κτίριο. Τα σφραγίσματα, τα οποία αποτελούσαν τον τρόπο επικύρωσης της επίσημης αλληλογραφίας της εποχής, φέρουν παραστάσεις νομισματικών τύπων της Ηπείρου ή άλλων περιοχών, μυθολογικές παραστάσεις και διάφορες άλλες απεικονίσεις.

Αρχαίο θέατρο, χωρητικότητας περίπου 4.000 θεατών

Η Αγορά του οικισμού βρίσκεται σε ένα πλάτωμα βορειοανατολικά του διατειχίσματος. Έχει τη μορφή ανοικτής πλατείας που ορίζεται από επιμήκη στοά στα βόρεια και από συγκρότημα καταστημάτων στα νότια. Εξωτερικά της δυτικής οχύρωσης βρίσκεται το θέατρο, χωρητικότητας περίπου 4.000 θεατών, το οποίο προοριζόταν τόσο για θεατρικές παραστάσεις όσο και για τις πολιτικές συγκεντρώσεις της πόλης, του Κοινού των Θεσπρωτών, του οποίου τα Γίτανα ήταν το πολιτικό κέντρο, αλλά και του Κοινού των Ηπειρωτών.

Οικισμός των Γιτάνων

Το τμήμα του οικισμού των Γιτάνων στην επικλινή έκταση ανατολικά του διατειχίσματος και νότια και ανατολικά της Αγοράς ονομάζεται συμβατικά «Κάτω Πόλη». Προστατεύεται από τη νότια οχύρωση, καταλήγοντας στο ανατολικότερο άκρο της στην όχθη του ποταμού Καλαμά όπου -μεταξύ δύο προμαχώνων- υπήρχε μία από τις κύριες πύλες του οικισμού. Σε αυτήν την περιοχή έχουν, επίσης, εντοπιστεί κτίρια με πιθανό δημόσιο χαρακτήρα»: ένα μεγάλο οικοδόμημα με τουλάχιστον δύο οικοδομικές φάσεις, δίπλα ακριβώς από την οχύρωση, καθώς και κτίριο με δωρική κιονοστοιχία και αρχιτεκτονικά μέλη με ανάγλυφο διάκοσμο, το οποίο δεν έχει ακόμη πλήρως ερευνηθεί.